O μηχανισμός των Αντικυθήρων

Με αφορμή πρόσφατα ρεπορτάζ σχετικά με νέα δεδομένα που προέκυψαν από την μελέτη του μηχανισμού των Αντικυθήρων αποφάσισα να γράψω ένα άρθρο για αυτό το θαυμάσιο εύρημα.

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων βρέθηκε το 1901 άνοιχτά του ομώνυμου νησιού που βρίσκεται μεταξύ των Κυθήρων και της Κρήτης. Το ονομά του το οφείλει στον τόπο εύρεσης του και όχι στην πιθανότητα κατασκευής του στα Αντικύθηρα, κάτι το οποίο μάλλον είναι απίθανο καθώς ο μηχανισμός βρέθηκε σε βάθος 43 μέτρων μέσα σε πλοίο το οποίο ναυάγησε στην περιοχή μετά τα 80 π.Χ., έως το 63 π.Χ. περίπου. Μαζί με τον μηχανισμό βρέθηκαν και άλλα αντικείμενα όπως αγγεία ή αγάλματα. Μετά την ανεύρεση του, ο μηχανισμός τοποθετήθικε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Εκεί το 1902, ο αρχαιολόγος και διευθυντής του Μουσείου, Σπύρος Στάης, ήταν ο πρώτος που διέκρινε την ύπαρξη οδοντωτού τροχού καθώς και επιγραφές αστρονομικών όρων. Ο Στάης συνέταξε μια έκθεση στην οποία ανέφερε τις εκτιμήσεις του σχετικά με τον τρόπο κατασκευής του μηχανισμού. Ωστόσω οι απόψεις του Στάη δεν έγιναν αποδεκτές από τους επιστήμονες της εποχής, καθώς όπως υποστηρίζονταν, ο Στάης έκανε αναφορά σε τρόπους κατασκευής του μηχανισμού οι οποίες θεωρούνταν τότε (1902) πολύ προχωρημένες για τον 1ο αιώνα π.Χ.

Σύμφωνα με τις νεότερες και επικρατούσες απόψεις ο μηχανισμός των Αντικυθήρων, πιθανότατα ήταν ένας αναλογικός υπολογιστής ή ένα πλανητάριο. Ένας αναλογικός υπολογιστής ο οποίος μηχανικά με γρανάζια, δηλαδή αναλογικά, υπολόγιζε τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων ή ένα πλανητάριο, όχι φυσικά με την έννοια του κτηρίου, αλλά των υπολογισμών που λαμβάνουν χώρα σε αυτό. Αυτό που κάνει τον μηχανισμό εντυπωσιακό είναι πως πρόκειτε για το αρχαιότερα με γρανάζια αντικείμενο, το οποίο φυσικά διασώζεται. Δεν αποκλείεται να υπήρξαν και άλλοι τέτοιοι ή παρόμοιοι μηχανισμοί καθώς υπάρχουν σχετικές αναφορές για μηχανισμούς του Αρχιμήδη από τις Συρακούσες της Σικελίας, σε έργα του Πρόκλου, Οβιδίου, του Σέξτου, του Μαρτιανού, του Πάππου. Επίσης ο Κικέρων αναφέρει σε έγγραφο του ένα παρόμοιο μηχανισμό που κατασκεύασθηκε από τον Ποσειδώνιο Απαμέα από την Ρόδο (135 - 50 π.Χ.).

Το κύριο σώμα του μηχανισμού συνίσταται από γρανάζια με κλήση 60 μοιρών. Επίσης υπάρχει ένα διαφορικό σύστημα για αφαιρέσεις. Το εντυπωσιακό είναι πως παρόμοιο διαφορικό σύστημα για αφαιρέσεις, καταχωρήθικε στην δυτική Ευρώπη έως ευρεσιτεχνία το 1832 ένω κάτι τέτοιο διέθετε ο μηχανισμός των Αντικυθήρων ήδη από το 82 π.Χ. (έτος όπως πιστεύετε κατασκευής του). Από την άλλη τα πρώτα μηχανικά ρολόγια με γρανάζια εμφανίσθηκαν στην δυτική Ευρώπη μόλις τον 14-15ο μ.Χ. αιώνα, ενώ ο μηχανισμός των Αντικυθήρων (1ος αιώνας π.Χ.) ήταν μηχανισμός με γρανάζια και διαφορικό σύστημα που έκανε υπολογισμούς. Με βάση αυτά τα δεδομένα, σίγουρα ο μηχανισμός ή αστρολάβος, όπως αλλιώς ονομάζεται, των Αντικυθήρων είναι ένα εκπληκτικό κατασκεύασμα. Σήμερα βέβαια ξέρουμε πως στην αρχαιότητα γρανάζια χρησιμοποιούνταν και πριν από τον 1ο π.Χ. αιώνα καθώς υπάρχουν σχετικές αναφορές από τον Αριστοτέλη (330 π.Χ.) ή από τον Φίλωνα τον Βυζάντιο (260 - 200 π.Χ.) αλλά μόνο σε μεγαλοκατασκευές και όχι σε μικρά και πολύπλοκα αντικείμενα όπως ο μηχανισμός για τον οποίο γίνεται λόγος στο παρόν κείμενο.

Ένας από τους κύριους μελετητές του μηχανισμού ήταν ήταν ο καθηγητής Derek De Solla Price, o οποίος υπεστήριζε πως ο μηχανισμός κατασκευάσθηκε στο εργαστήρι του Απολλωνίου στη Ρόδο. Οι απόψεις του όμως δεν έγιναν αποδεκτές από τους επιστήμονες της εποχής. Σήμερα ο μηχανισμός μελετάται από Έλληνες και ξένους ειδικούς. Συγκεκριμένα επιστήμονες από τα πανεπιστήμια Αθηνών, Θεσσαλονίκης και Κάρντιφ (Αγγλία) καθώς και από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, έχουν βαλθεί σε μια εξονυχιστική μελέτη του θαυμάσιου αυτού μηχανισμού κάνοντας χρήση όλων των σύγχρονων μεθόδων. Μέ βάση αυτές τις έρευνες έχει διαπιστωθεί πως ο μηχανισμός διαθέτει συνολικά 30 γρανάζια που περιστρέφονται γύρω από 10 άξονες. Η λειτουργία του μηχανισμού κατέληγε σε 6 καντράν ενώ με τη βοήθεια τομογράφου έχουν διαβαστεί πόλλες από τις λέξεις που υπάροχυν πάνω στις επιγραφές και στους περιστρεφόμενους δίσκους του μηχανισμού. Η έρευνα φέρνει συνεχώς νέα εντυπωσικά στοιχεία στην επιφάνεια.

Παρακάτω παραθέτω κάποια λόγια του Φρίντριχ Νίτσε (Friedrich Wilhelm Nietzsche 1844 - 1900):

"... οι Έλληνες, εφευρέτες, ταξιδιώτες κι αποικιστές. Ξαίρουνε να μαθαίνουν! Η εποχή μας ας φυλαχτή από του να πιστέψη πως είναι τόσο ανώτερή τους με τη ροπή προς τη γνώση. Στους Έλληνες όλα γίνονται ζωή! Σε μας τα πάντα μένουν στο στάδιο της γνώσης..."